Матывацыя праз змест і форму падручніка

- 10:35Рознае, Суразмоўца

Сёння героем нашай рубрыкі стаў кандыдат хімічных навук, прафесар кафедры агульнай хіміі і методыкі выкладання хіміі, намеснік загадчыка кафедры Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта Ігар Яўгенавіч Шымановіч. Не сумняваюся, што ведаюць яго многія, бо яго “Агульная хімія ў формулах, вызначэннях і схемах” стала сапраўдным бестселерам і праверана часам. Усе мы школьную хімію вывучалі па падручніках Шымановіча.

Ігар Яўгенавіч — аўтар 80 падручнікаў і дапаможнікаў, больш за 20 гадоў узначальвае калектыў аўтараў, якія працуюць над школьнай і ўніверсітэцкай вучэбнай літаратурай, з’яўляецца заслужаным работнікам адукацыі Рэспублікі Беларусь, выдатнікам адукацыі.

Нядаўна Ігар Яўгенавіч разам са сваімі калегамі-паплечнікамі — дацэнтам кафедры агульнай хіміі і методыкі выкладання хіміі Васілём Анатольевічам Красіцкім, кандыдатам хімічных навук дацэнтам кафедры агульнай хіміі і методыкі выкладання хіміі хімічнага факультэта БДУ Віктарам Мікалаевічам Хвалюком і вядомым настаўнікам выкладчыкам факультэта даўніверсітэцкай падрыхтоўкі БДУ Вольгай Іванаўнай Сячко — выйгралі конкурс Міністэрства адукацыі на стварэнне навага пакалення падручнікаў па хіміі, што і стала нагодай для сустрэчы з кіраўніком гэтага аўтарскага калектыву.

— Ігар Яўгенавіч, што лягло ў аснову новай канцэпцыі падручніка па хіміі для 7 класа базавай школы?

— Вывучэнне хіміі ў школе накіравана на фарміраванне светапоглядных ідэй пра матэрыяльную аснову навакольнага свету, ролю і месца хіміі, практычнае прымяненне яе дасягненняў у сучасным грамадстве, таму мэтай стварэння базавага падручніка з’яўляецца забеспячэнне ўмоў для якаснага засваення вучнямі зместу вучэбнага прадмета пры максімальна даступным выкладзе мінімальна неабходнага вучэбнага матэрыялу. Пры гэтым увага павінна ўдзяляцца памяншэнню рэальнай нагрузкі на вучняў пры адначасовым фарміраванні ў іх цікавасці да хіміі, павелічэнню яе практычнага складніка, замацаванню асноўных ведаў і ўменняў, неабходных для далейшага вывучэння прадмета.

Задачамі базавага падручніка па хіміі з’яўляюцца засваенне найважнейшых паняццяў і асноўных законаў хіміі, развіццё пазнавальнай цікавасці вучняў, фарміраванне каштоўнасных адносін да хімічных ведаў, авалоданне ўменнямі назіраць за хімічным эксперыментам і аналізаваць яго вынікі, рабіць разлікі на аснове хімічных формул і ўраўненняў хімічных рэакцый і інш.

Мы перакананы ў тым, што ўлік узроставых асаблівасцей, фарміраванне матывацыі вывучэння, стыль выкладання, строгі падыход да адбору фактычнага матэрыялу і практыка-арыентаваны хімічны эксперымент дазволяць вырашыць адну з галоўных праблем навучання — перагрузку школьнікаў вучэбным матэрыялам, што мы назіраем у цяперашні час. Фундаментальная ідэя зместу базавай адукацыі прадугледжвае, што ў яго не павінен уваходзіць ускладнены, архаічны, малазначны і занадта дэталізаваны матэрыял. Не варта ўключаць у яго паняцці і ідэі, сэнс якіх не можа быць даступным і поўнасцю раскрытым школьніку пэўнага ўзросту.

— У сувязі з гэтым цікава даведацца пра падыходы і прынцыпы, якімі вы кіраваліся пры адборы і выкладанні зместу падручніка.

— Змест падручніка павінен забяспечыць авалоданне вучнямі ключавымі асобаснымі, метапрадметнымі і прадметнымі кампетэнцыямі. Ён павінен уключаць у сябе не толькі неабходны тэарэтычны і практычны матэрыял, выкладзены даступнай для навучэнцаў мовай, але і мець ярка выражаную дзейнасную накіраванасць. Вельмі важна памятаць, што ў чалавека застаецца ў памяці і навыках у большай ступені тое, што ён робіць сам, і ў меншай — тое, што ён бачыць і чуе.

Распрацоўка зместу базавага падручніка па хіміі грунтуецца як на агульнадыдактычных, так і на спецыфічных прынцыпах. Гаворка ідзе аб прынцыпах навуковасці матэрыялу, які вывучаецца, пераемнасці ўсіх узроўняў хімічнай адукацыі, даступнасці, дыферэнцыраванага падыходу і індывідуалізацыі працэсу навучання, паслядоўнасці і сістэматычнасці, лагічна ўзаемазвязанай пабудовы вучэбнага матэрыялу ад простага да складанага.

Сюды ж адносіцца прынцып нагляднасці, выхаваўчага і развіццёвага навучання, прынцып самадастатковасці (падручнік змяшчае дастатковы тэарэтычны і практычны матэрыял), матывацыйна-стымулюючы прынцып (падручнік па змесце і форме прадстаўлення вучэбнага матэрыялу фарміруе матывацыю да навучання, стымулюе пазнавальную актыўнасць і самастойную вучэбную дзейнасць вучняў).


— Яшчэ адзін важны і для многіх настаўнікаў спрэчны момант — навуковы складнік падручніка. Якім чынам ён прадстаўлены ў вас?

— Навуковы складнік зместу базавай адукацыі па хіміі рэалізоўваецца ў працэсе фарміравання асноўных змястоўных ліній: “рэчыва” і “хімічная рэакцыя”.

“Рэчыва” — галоўнае паняцце ў хіміі. Рэчывы акружаюць нас і адначасова ўваходзяць у склад арганізмаў. На сёння вядома больш за 85 млн арганічных і больш за паўмільёна неарганічных рэчываў. Арганічны і неарганічны сінтэз дасягнулі такой высокай ступені, што дазваляюць атрымліваць злучэнні з загадзя зададзенымі структурай і ўласцівасцямі. Таму ў сучаснай хіміі значная ўвага ўдзяляецца сувязі структуры рэчыва з яго ўласцівасцямі.

У падручніку для 7 класа даюцца першапачатковыя паняцці аб будове рэчыва — атама, малекулы, простых і складаных рэчываў, рэчываў малекулярнай і немалекулярнай будовы. У тэкстах параграфаў паказваецца навуковае, сацыяльнае (практычнае, эканамічнае, культурнае і інш.) значэнне кожнага адабранага для вывучэння рэчыва або групы рэчываў — кіслароду (аксідаў), вадароду (кіслот, солей), вады.

Пры гэтым мяркуецца спалучэнне мінімалізацыі пераліку паняццяў і рэчываў, якія вывучаюцца, з абагульненнем атрыманых ведаў пра іх. Напрыклад, вывучэнне ўласцівасцей сернай і салянай кіслот з’яўляецца асновай для абагульнення звестак пра ўласцівасці злучэнняў гэтага класа.

Другое галоўнае паняцце хіміі — “хімічная рэакцыя”. У навакольным свеце, прыродзе, жывых арганізмах, на хімічных прадпрыемствах ажыццяўляецца велізарнае мноства хімічных рэакцый. Для таго каб навучыцца імі кіраваць, трэба глыбока разумець сутнасць гэтых пераўтварэнняў. Змест падручніка дазваляе фарміраваць паняцце аб хімічных рэакцыях паэтапна, у адпаведнасці з прынцыпам выкладання матэрыялу ад простага да складанага — ад разумення сутнасці хімічнага пераўтварэння (адукацыя новых рэчываў) да нескладанай класіфікацыі хімічных рэакцый пры вывучэнні ўласцівасцей розных рэчываў.

Уменне расстаноўкі каэфіцыентаў ва ўраўненнях хімічных рэакцый развіваецца на аснове закону захавання масы рэчываў. Пры гэтым фарміруюцца ўяўленні пра ролю хімічных рэакцый у навакольным свеце, у жывых арганізмах, у практычнай дзейнасці чалавека, а таксама ўяўленні пра ўзаемасувязі хімічных рэакцый з фізічнымі і біялагічнымі працэсамі.

У наступных тэмах падручніка першапачатковыя веды і ўменні выкарыстоўваюцца для вывучэння простых і складаных рэчываў, фарміруюцца пачатковыя ўяўленні аб кіслародзе, вадародзе, аксідах, кіслотах, солях і асновах, іх фізічных і хімічных уласцівасцях, атрыманні, ужыванні, ролі ў прыродзе і жыццядзейнасці чалавека.

Фарміраванне ведаў на кожным этапе праводзіцца з шырокім выкарыстаннем практычнага складніка — заданняў, задач, практыкаванняў, эўрыстычных сітуацый, крыжаванак і г.д. Вялікая ўвага ўдзелена хімічнаму эксперыменту ва ўсіх яго праявах — дэманстрацыйным і лабараторным доследам, практычным работам, нескладанаму практыка-арыентаванаму дамашняму эксперыменту, а таксама ілюстрацыйным матэрыялам (фотаздымкі, малюнкі, схемы). Пастаянная ўвага звяртаецца на развіццё хімічнай прамысловасці ў Рэспубліцы Беларусь.

— Ігар Яўгенавіч, а з чаго вы пачынаеце свой падручнік?

— Фарміруючы паслядоўнасць выкладання матэрыялу, мы лічым мэтазгодным пачаць яго з першапачатковага знаёмства з навакольным светам рэчываў, якое павінна забяспечыць назапашванне навучэнцамі фактычных ведаў, дастатковых для наступнага асэнсавання навуковых тэарэтычных уяўленняў.

У 7 класе пачынаецца вывучэнне рэчываў і апісанне іх уласцівасцей, фарміруюцца ўяўленні пра сумесі рэчываў і спосабы іх падзелу. У адпаведнасці з гэтым змест курса ўключае набор дыдактычных адзінак —асноўныя хімічныя паняцці, законы і тэорыі хіміі, рэчывы і іх уласцівасці (вадарод, кісларод, вада); мадэлі, факты, метады хімічнай навукі. Знаёмства з асноўнымі хімічнымі паняццямі, законам захавання масы рэчываў у хімічных рэакцыях дазваляе навучэнцам пачынаць асвойваць пачатак хімічнай тэрміналогіі, навучыцца складаць формулы рэчываў, хімічныя ўраўненні.

Змест падручніка прадугледжвае паэтапнае ўвядзенне актыўных і інтэрактыўных форм дзейнасці, у тым ліку выкананне лабараторных доследаў і практычных работ, экскурсіі, дамашні эксперымент, у якім перавага аддаецца заданням, якія маюць на ўвазе невялікія і бяспечныя (з пункту гледжання ўласцівасцей хімічных рэчываў) даследаванні.

— Думаю, для многіх будзе карысна даведацца пра структуру базавага падручніка па хіміі. Наколькі вы ўлічвалі пераемнасць паміж вывучэннем хіміі ў 7, 8, 9 класах?

— Структура базавага падручніка як пачатковага дапаможніка па вывучэнні хіміі вызначана месцам і роляй падручніка ў сістэме фарміравання асноў гэтага прадмета ў базавай школе. Асноўныя хімічныя паняцці, вывучэнне якіх мяркуецца ў першай частцы падручніка, знаходзяць сваё развіццё ў наступным курсе 8 класа (класіфікацыя хімічных элементаў, будова атама, хімічная сувязь, растворы рэчываў, хімічныя рэакцыі ў растворах) і ў 9 класе (металы, неметалы і іх злучэнні). Змест падручніка павінен забяспечваць усталяванне ўнутрыпрадметных сувязей.

Структура базавага падручніка ўключае наступныя элементы:

• асноўны тэкст — асноўныя паняцці, законы, тэорыі, факты для фарміравання ведаў;

• дадатковы тэкст — дыдактычна мэтазгодны вучэбны матэрыял, які дапаўняе і паглыбляе асноўны тэкст — дакументы, навуковыя, статыстычныя звесткі, навукова-папулярныя тэксты, у тым ліку ў электронным выглядзе;

• інструкцыі па выкананні лабараторных доследаў і практычных работ;

• тлумачальны тэкст — фармулёўкі і вызначэнні, тлумачэнне асобных тэрмінаў, частак асноўнага тэксту, слоўнікі, заўвагі, тлумачэнні да малюнкаў, фотаздымкаў, графікаў;

• ілюстрацыйны матэрыял — дыдактычна апраўданыя мастацкія малюнкі, проста малюнкі, фотаздымкі, умоўна-графічныя выявы, схемы, графікі; мультымедыяпрэзентацыі ў камп’ютарным варыянце падручніка;

• апарат арганізацыі засваення вучэбнага матэрыялу — умовы практыкаванняў і задач, пытанні і заданні, апорныя схемы, займальны матэрыял, памяткі, інструкцыі, крыжаванкі;

• апарат арыенціроўкі — прадмова, змест, прадметны паказальнік, рубрыкі і тэматычныя сімвалы, шрыфтавыя выдзяленні, а таксама тытульны ліст (першая старонка кнігі, на якой пазначаны аўтары, назва, год выпуску і выдавецтва), шмуцтытул (графічная выява перад падзелам падручніка, якая фарміруе агульнае ўяўленне пра яго змест), фонавыя застаўкі (каляровыя фонавыя выдзяленні фрагментаў тэксту), сігнатура (каляровыя фонавыя палоскі кнігі, якія абазначаюць межы структурных частак кнігі), канцоўкі (канцавая паласа — апошняя старонка кнігі), калантытул (загаловачныя даныя, якія змяшчаюць прозвішча аўтара, назву кнігі або кіраўніка), парадкавы нумар старонкі.

— І апошняе. Ці можаце вы вызначыць характар зместу вашага новага падручніка?

— Змест падручніка павінен быць накіраваны на развіццё індывідуальных магчымасцей навучэнцаў з улікам дыферэнцыяцыі іх інтарэсаў і здольнасцей. Падручнік павінен быць адзіным у метадалагічным дачыненні, што дасягаецца размяшчэннем і падачай вучэбнага матэрыялу па цыклах развіццёвай навукова-метадычнай спіралі, у якой закладзены тры асноўныя скразныя зместавыя лініі:

— метады даследаванняў з’яў прыроды;

— аб’екты, сістэмы і ўзаемадзеянне паміж імі;

— аспекты жыццядзейнасці чалавека ў біясферы і наасферы.

У падручніку павінны быць улічаны механізмы ўзаемасувязі паміж падручнікам і настаўнікам, падручнікам і вучнем, падручнікам і камп’ютарнымі і іншымі сродкамі інфармацыі. Пры распрацоўцы базавага падручніка і дадаткаў да яго павінны ўлічвацца дызайн-эрганамічныя і тэхнічныя патрабаванні (у адпаведнасці з дзеючымі нарматыўна-прававымі актамі).

— Вялікі дзякуй, Ігар Яўгенавіч, за размову. Поспехаў!

Гутарыла Вольга ДУБОЎСКАЯ.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА.