Галоўнае ў выкладанні літаратуры на сучасным этапе — прыярытэт працэсу над вынікам, г.зн. увядзенне навучэнцаў у актыўную дзейнасць, у працэс пошуку, пазнання і самапазнання.
Маршрутныя лісты на ўроку беларускай літаратуры — адзін з відаў развіццёвага навучання, пры рэалізацыі якога вядучай дзейнасцю вучняў з’яўляецца самастойнае набыццё і выкарыстанне ведаў без умяшання настаўніка. Вывучэнню тэорыі літаратуры можа быць прысвечаны ўвесь урок літаратуры (тэарэтычныя звесткі падаюцца блокам у межах канкрэтнага раздзела) або частка ўрока (ад 10 мінут).
Правядзенне ўрока літаратуры з выкарыстаннем маршрутных лістоў спрыяе стварэнню сітуацый поспеху для вучняў. Яны выконваюць шэраг заданняў, праз лагічную структуру якіх ажыццяўляюцца настаўніцкае кіраўніцтва самастойнай пазнавальнай дзейнасцю вучняў, правядзенне індывідуальных кансультацый і карэкцыя ведаў.
Маршрутныя лісты дапамагаюць павысіць увагу як да мэтанакіраванага выкарыстання паняццяў па тэорыі літаратуры, так і да разгляду (аналізу) мастацкага твора. Яны адпавядаюць вывучаемым тэмам, а тэорыя літаратуры падаецца ў цеснай сувязі з канкрэтным творам, дзе пэўны сродак або прыём шырока выкарыстаны. Пісьмовыя заданні прадугледжваюць поўныя і кароткія адказы, а таксама работы рознаўзроўневага характару.
Структура маршрутных лістоў:
а) падрыхтоўчы этап (вызначэнне мэт; парадак выканання заданняў, пазначаных у маршрутных лістах; абсталяванне);
б) практычны этап (выкананне заданняў; вучні, выказваючы сваё меркаванне, афармляюць іх пісьмова ў сшытках);
в) выніковы этап (прадстаўленне вынікаў дзейнасці).
Пасля правядзення работы з выкарыстаннем маршрутных лістоў абавязкова праводзіцца каменціраваны аналіз вынікаў дзейнасці вучняў. Ключавой умовай выкарыстання маршрутных лістоў з’яўляецца пісьмовая справаздача ў літаратурным сшытку.
Маршрутны ліст “ЭПІТЭТ”
І. Даведка. У якасці эпітэта выступаюць словы, ужытыя ў пераносным значэнні. Яны вылучаюць у прадмеце або з’яве асабліва значныя, істотныя прыметы і ўласцівасці, на якія абавязкова неабходна звярнуць увагу. Эпітэты дапамагаюць уявіць пэўныя вобразы і малюнкі. Яны моцна ўплываюць на наша ўяўленне.
ІІ. Матэрыял: вершы “Красавіцкая навальніца” і “Родная мова” Пімена Панчанкі.
ІІІ. Мэта для вучня: засвоіць паняцце “эпітэт”; умець знаходзіць эпітэты ў паэтычных творах.
ІV. Інструктаж.
- Прачытайце верш “Красавіцкая навальніца” П.Панчанкі. Вызначце, якія словы дапамагаюць паэту стварыць яскравы вобраз красавіцкай навальніцы і выказаць свае адносіны да яе.
- Знайдзіце ў лірычным творы эпітэты. Растлумачце іх сэнс. Паразважайце, як яны ўтвораны.
- Падрыхтуйце паведамленне “Эпітэт” па плане:
а) Эпітэт — (які?) … (член сказа) … .
б) Адказвае на пытанні … .
в) Эпітэты часцей за ўсё выражаны (часціна мовы) …, нясе ў сабе … , … , … .
- Прачытайце ўсю работу. Зрабіце выснову (зварот да даведкі). Сфармулюйце ўласнае азначэнне эпітэта.
- Прачытайце верш “Родная мова” П.Панчанкі (дэфармаваны). Замест шматкроп’я ўстаўце эпітэты.
- Параўнайце сваю работу з вершам “Родная мова” Пімена Панчанкі (раздаецца поўны варыянт).
- На аснове выкананай работы параўнайце сваё азначэнне эпітэта з тлумачэннем у слоўніку літаратуразнаўчых тэрмінаў.
Маршрутны ліст “МЕТАФАРА”
І. Даведка. Метафара — перанясенне ўласцівасцей адной з’явы на другую, чым-небудзь падобную на яе.
Метафара — адзін з распаўсюджаных тропаў. Яна вельмі лаканічная (кароткая, сціслая) па форме і разам з тым вельмі ёмістая, багатая па сэнсе. Літаральна двума-трыма словамі метафара стварае яркі мастацкі вобраз, які адразу знікне, калі яго паспрабаваць перавесці з паэтычнай мовы на празаічную.
ІІ. Матэрыял: вершы “Пра восень” Аркадзя Куляшова і “Не адчувае лес зямлі…” Аляксея Пысіна.
ІІІ. Мэта для вучня: засвоіць паняцце “метафара”; умець знаходзіць метафары ў паэтычных творах; умець самастойна падбіраць метафары.
ІV. Інструктаж.
- Вызначце, што такое метафара (глядзіце даведку). Падбярыце два-тры прыклады метафар.
- Прачытайце лірычныя творы “Пра восень” А.Куляшова і “Не адчувае лес зямлі…” А.Пысіна. Знайдзіце ў іх метафары. Растлумачце іх сэнс. Паразважайце, як яны ўтвораны. Вызначце ролю метафар у вершах.
- Выканайце адно з прапанаваных заданняў (на выбар):
а) стварыце невялікі верш аб восеньскай прыродзе з выкарыстаннем 5—7 метафар;
б) стварыце 8—12 метафар, якія можна выкарыстаць, апісваючы восеньскі лес.
- Прачытайце ўсю работу, зрабіце выснову (глядзіце мэту работы).
Маршрутны ліст “БАЙКА”
І. Даведка. Алегорыя — іншасказанне; мастацкі прыём, калі нейкая думка ці паняцце перадаецца праз канкрэтны вобраз.
Мараль — ацэнка паводзін і ўчынкаў персанажаў, якую выказвае ў творы аўтар.
ІІ. Матэрыял: байка “Кукарэку” Кандрата Крапівы.
ІІІ. Мэта для вучня: прааналізаваць байку “Кукарэку” К.Крапівы; сфармуляваць паняцце “байка”; вызначыць, з якіх частак складаецца байка.
ІV. Інструктаж.
- Прачытайце байку “Кукарэку” К.Крапівы.
- Паразважайце, якія чалавечыя недахопы высмейваюцца ў байцы.
- Азнаёмцеся з паняццямі “алегорыя” і “мараль” (глядзіце даведку).
- Вызначце мараль ліра-эпічнага твора, пракаменціруйце яе.
- Выкарыстоўваючы даведачны матэрыял і байку “Кукарэку” К.Крапівы, падрыхтуйце паведамленне “Байка” па плане:
а) Байка — (які па памеры?) … (па сэнсе) … (жанр) … .
б) Героямі байкі часцей за ўсё бываюць … , а мы падразумяваем … .
в) Аўтар (што робіць?) … іх.
г) Аповед у байцы мае іншы, схаваны сэнс —… (глядзіце даведку).
д) У байцы ёсць павучальная выснова — … (глядзіце даведку).
- Прачытайце ўсю работу. Зрабіце выснову. Сфармулюйце ўласнае азначэнне байкі.
- На аснове выкананай работы параўнайце сваё азначэнне байкі з тлумачэннем у слоўніку літаратуразнаўчых тэрмінаў.
Маршрутны ліст “КАМПАЗІЦЫЯ”
І. Даведка. Мастацкі твор — непадзельнае цэлае, усе часткі якога (эпізоды, сцэны, апісанні, дыялогі, маналогі, аўтарскія адступленні) размешчаны ў пэўным парадку.
Кампазіцыя — уся складаная будова літаратурнага твора, размяшчэнне і спалучэнне яго частак, раздзелаў, эпізодаў, сцэн.
Схема:
ІІ. Матэрыял: апавяданне “Сваякі” Васіля Быкава.
ІІІ. Мэта для вучня: прааналізаваць апавяданне “Сваякі” В.Быкава; засвоіць паняцце “кампазіцыя”; умець знаходзіць кампазіцыйныя часткі празаічнага твора.
ІV. Інструктаж.
- Вызначце, што такое кампазіцыя (глядзіце даведку).
- Акрэсліце складнікі кампазіцыі мастацкага твора (глядзіце схему).
- Азнаёмцеся з паняццем “мастацкі твор” (глядзіце даведку).
- Прачытайце апавяданне “Сваякі”
В.Быкава. Назавіце вядомыя вам кампазіцыйныя часткі. - З дапамогай апорнай схемы (глядзіце даведку), падрыхтуйце выказванне на тэму “Кампазіцыя апавядання “Сваякі” В.Быкава” (выкарыстоўваючы зварот да апісанняў (пейзаж, партрэт, душэўныя перажыванні герояў), чысты аповед (звесткі пра тое, дзе і калі адбываецца дзеянне), аўтарскія разважанні).
Маршрутны ліст “СЮЖЭТ”
І. Даведка. Сюжэт — паслядоўнае разгортванне падзей, у якіх выяўляюцца характары і ўзаемаадносіны герояў.
Канфлікт — сутыкненні, супярэчнасці характараў персанажаў (што тлумачыцца рознасцю інтарэсаў, пачуццяў герояў і праяўляецца ў іх паводзінах, учынках, разважаннях, перажываннях).
Экспазіцыя — момант, у якім пісьменнік рыхтуе чытача да ўспрымання падзей, якія яшчэ адбудуцца: знаёміць з месцам і часам дзеяння, з галоўнымі героямі.
Завязка — момант, калі адбываецца падзея, якая “ўцягвае” герояў у асноўнае дзеянне.
Кульмінацыя — момант, у якім дзеянне пачынае інтэнсіўна разгортвацца, дасягае свайго напружання.
Развязка — момант, калі дзеянне ідзе на спад, заканчваецца.
Схема: экспазіцыя — завязка — кульмінацыя — развязка.
ІІ. Матэрыял: апавяданне “Маці” Янкі Брыля.
ІІІ. Мэта для вучня: прааналізаваць апавяданне “Маці” Я.Брыля, засвоіць паняцце “сюжэт”, умець знаходзіць сюжэтныя часткі празаічнага твора.
ІV. Інструктаж.
- Вызначце, што такое сюжэт (глядзіце даведку).
- Акрэсліце складнікі сюжэта мастацкага твора (глядзіце схему).
3.Азнаёмцеся з паняццем “канфлікт” (глядзіце даведку).
- Прачытайце апавяданне “Маці” Я.Брыля. Вызначце будову сюжэта твора. Абгрунтуйце сваё меркаванне.
- Выкарыстоўваючы апорную схему (глядзіце даведку), падрыхтуйце выказванне на тэму “Сюжэт апавядання “Маці” Я.Брыля”.
Яўген ЕСІС,
настаўнік беларускай мовы і літаратуры сярэдняй школы № 16 Мазыра.
Фота Наталлі КАЛЯДЗІЧ.
