Пісьменніца Людміла Шчэрба: “Літаратурная творчасць — гэта мой спосаб існавання ў гэтым свеце і спосаб узаемадзеяння з ім…”

- 14:17Суразмоўца

Людміла Шчэрба… Гэтае імя, магчыма, яшчэ мала хто ведае з тых, хто цікавіцца сучаснай беларускай літаратурай, хто ёй натхняецца і захапляецца. Але… ужо не так і мала. Яна актыўна прэзентуе свае творы найперш маладым людзям. Тым, хто яе творы найхутчэй і прачытае: паэзію, песні ды гістарычную аповесць — школьнікам, навучэнцам каледжаў, гімназій і ліцэяў; раманы — выпускнікам, студэнтам, іх бацькам, настаўнікам, каб лепш разумелі сваіх дзяцей.

Наогул, у сучаснай жаночай прозе (гавару слова “жаночай” толькі па той прычыне, што аўтары — жанчыны; інакш пра мяне падумаюць нядобрае), як мне здаецца, на сёння ёсць тры самыя выбітныя пісьменніцы: наша вядомая “нобелеўка” Святлана Алексіевіч — са сваёй пранізлівай дакументальнай эсэістыкай, Людміла Рублеўская — са сваімі пранікнёнымі, “амаль як у Караткевіча”, авантурна-гістарычнымі раманамі, Алена Брава — са сваёй жорсткай рэалістычнай літаратурай.

І вось на небасхіле нашай жаночай прозы новая зорка — Людміла Шчэрба, якая за апошнія два гады прадставіла чытачам ажно два раманы — “Уладар рыбаў” і “Урб@н.М: адзін дзень не майго жыцця”.

Скажу шчыра, Людмілу я ведаю здаўна, яшчэ з часоў часопіса маладых літаратараў “Першацвет”: калі яна скакала на любімых — тады яшчэ, калі Сяргей Шнураў не прачнуўся са сваёй завадной песняй! — чырвоных “лабутэнах”, паланіла хвіліну за хвілінай усё новых і новых хлопцаў і… пісала дзявочыя вершыкі. Але цяпер яна піша раманы — не жаночыя, а сур’ёзныя.

Ніжэй — інтэрв’ю з Людмілай ШЧЭРБА.

— Спадарыня Людміла, давайце вы спачатку прадставіцеся нашым чытачам: што вы, хто вы, дзе вы, адкуль вы? Распішыце, калі ласка, свой, так бы мовіць, бэкграўнд, каб мы ведалі, з кім вядзём гутарку.

— Бэкграўнд самы звычайны. Я з Мінска, нарадзілася тут — ва ўрбане.М. Скончыла музычную школу па класе цымбалаў, філфак БДУ, аспірантуру Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы НАН Беларусі. Мая паэзія і проза друкуецца ў розных літаратурных часопісах і газетах, выступаю на радыё ды тэлебачанні. Ствараю новыя ўнікальныя жанры — раман-фільмаслоў “Уладар рыбаў”, нанараман-правакARTцыя “Урб@н.М”.

— Ці быў нейкі чалавек у вашым жыцці, хто натхніў вас на літаратурную творчасць? Магчыма, настаўніца роднай мовы і літаратуры? Магчыма, бацька ці маці? Магчыма, ваш малады чалавек?

— Літаратурная творчасць — гэта, відаць, мой спосаб існавання ў гэтым свеце і спосаб узаемадзеяння з ім. Маці вельмі шмат чытала недзіцячай паэзіі да майго нараджэння і пасля: Блока, Някрасава, Пушкіна, Лермантава, Гейнэ, Купалу і інш. У школе я, на жаль, заспела такі момант, калі вывучэнне беларускай мовы і літаратуры было неабавязковым і ад яго вызвалялі, чым многія і скарысталіся. Аднак ні мне, ні маім бацькам такое і ў галаву не магло прыйсці — вызваліцца ад роднага, згубіць карані. Памятаю выпадак з маленства, калі, можа, упершыню ўсвядоміла сябе беларускай. У бабулі ў вёсцы нехта з шыкам святкаваў вяселле, на якое запрасілі нейкі расійскі гурт. Музыкі ішлі па вуліцы, фатаграфавалі мясцовыя карцінкі жыцця. А тут я — малая, босая, індычы статак дадому ганю. “Глянь, какие тутошние пастушки”, — рагатнуў адзін другому. А ў мяне вырвалася: “Не “тутошние”, а беларускія!” — і з годнасцю, як па подыуме, праплыла ў свае вароты. Нават індыкі не наважыліся мне запярэчыць і мо першы раз паслухаліся мяне.

Рана навучылася чытаць і пісаць. Першы вершык напісала друкаванымі літарамі гады ў чатыры. Шмат чытала літаратуры і па ўзросце, і не па ўзросце — бацькі не хавалі ад мяне дарослыя кнігі, толькі пыталіся потым, што я зразумела і пачарпнула для сябе, падштурхоўвалі да асэнсавання. Потым была літаратурная перадача паэта Міколы Чарняўскага “Першыя сцяжынкі” на радыё, літаб’яднанне пісьменніка Алеся Масарэнкі “Першацвет”. Ну і жыццё. І каханне. Таксама ж літаратурнае, у якім мы і натхнялі, і вучылі адно аднаго. Але наша філалагічнае ўспрыманне свету разгубілася перад звычайным штодзённым жыццём і аказалася да яго не прыстасаваным.

— Рыхтуючыся да нашага з вамі інтэрв’ю, я чамусьці трымаў у галаве адно неадчэпнае пытанне — гендарнае. Таму далей пытаюся пра гэта. Я памятаю вас яшчэ па пачатку 90-х, калі вы пісалі лірычныя вершыкі. І гэта было абсалютна натуральна для 18- гадовай дзяўчыны. Што змушае жанчыну ў 30—40-гадовым узросце, што называецца, сесці за вялікую прозу — раман? Адзіноцтва? Нейкае прыватнае расчараванне? Жаданне даказаць нешта мужчынам?

— Ні адзіноцтва, ні расчараванне, ні вырашэнне нейкіх уласных псіхалагічных праблем не могуць змусіць да творчасці ні жанчыну, ні мужчыну, бо творчасць — гэта лад жыцця. І гэтым адрозніваецца літаратура ад проста тэкстаў, напісаных па-беларуску ці якой іншай мовай. Калі казаць пра літаратуру, а не пра друкаваны шырспажыў, думаю, што жанчыны і без мяне на працягу стагоддзяў ужо ўсё даказалі мужчынам. Ад Сафо да В.Вульф, ад Цёткі і да сучасных пісьменніц. І гэтае пытанне доказу для мяне кшталту слоў Багушэвіча, што наша мова (у дадзеным выпадку — літаратура, напісаная жанчынай) “такая ж людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая” (як і створаная мужчынам). Гэтаксама літаратура, па словах А.Алеара, “не дзеліцца на мужчынскую, жаночую, дзіцячую. Яна альбо добрая, альбо ўся астатняя”. Гэта проста іншы ракурс погляду на жыццё. На жаль, стэрэатып “прыгожая дзяўчынка на лабутэнах, якая піша вершыкі” існуе і дагэтуль. І шкада, што на яго часам хварэюць самыя адукаваныя і шырокамыслячыя мужчыны. У дадзеным выпадку лічу слушным не супрацьпастаўленне “літаратура ад мужчыны — літаратура ад жанчыны”, а дапаўненне — “літаратура ад мужчыны + літаратура ад жанчыны”, інь і ян. Ды, зрэшты, жанчына абавязана быць прыгожай — на лабутэнах ці не.

— Але скажыце шчыра: вы адчуваеце сябе пісьменніцай ці жанчынай-пісьменніцай? Калі тут ёсць прынцыповыя адрозненні, калі ласка, патлумачце.

— Піша душа. А яна не мае полу і ўзросту. Пісьменнік — велізарны эгаіст, нават эгацэнтрыст, а эга мае толькі памер, а не пол. Пісьменнік піша толькі праз сваё эга. А.Блок лічыў, што энергія творчая і энергія сексуальная маюць адну прыроду, і жыў са сваёй жонкай Л.Мендзялеевай як брат з сястрой, каб мець энергію для творчасці, не растрачваць яе на сексуальныя перажыванні. І мужчына, і жанчына валодаюць гэтай энергіяй, і стварэнне якраз найбольш закладзенае ў жаночай прыродзе, бо яе яшчэ павінна хапіць на мужа і на дзяцей. Творцы мужчыны чамусьці часам хочуць памерацца з творцай жанчынай, успрымаючы яе як саперніка на адным гульнявым полі. Мы не заваёўніцы. Мы проста іншыя, мы дапаўняем гэты свет разам з вамі да цэлага.

— Ці ёсць у вас, жанчын-пісьменніц, спецыфічнае, жаночае, пісьменніцкае супольніцтва? Мы, мужчыны-паэты, напрыклад, любім сабрацца — ці ў якой кавярні, ці проста на вуліцы, — каб пагаварыць пра паэзію, пра жыццё, у тым ліку пра вас, нашых жанчын. У вас ёсць такое?

— Наконт чыста жаночых суполак — не ведаю. Аднак у “змешаных” удзельнічаю, напрыклад, у тэатры “Арт.С”. Ды і за кавай, вядома ж, пагутарыць можам, калі муж адпусціць (жартую).

— Які ўсё-такі наш свет сёння, на вашу думку? Жаночы ці мужчынскі?

— Свет заўсёды быў, ёсць і будзе і жаночы, і мужчынскі. Асабліва беларускі, дзе раўнапраўе зафіксавана нават у моўных канструкцыях: “ажаніцца З кімсьці” (а не “НА ком-то”), “узяць шлюб” — абодва бяруць аднолькава.
— Пытанне наўздагон: якія, па вашай версіі, вядомыя жанчыны з гісторыі былі найбольш “нябачнымі” для гісторыкаў? З-за таго, напэўна, што гэтую гісторыю пісалі мужчыны…

— На шчасце, “нябачных” застаецца ўсё менш, і ўсё дзякуючы ў асноўным мужчынам — даследчыкам гісторыі. Вось нядаўна, напрыклад, быў артыкул А.Грушэцкага ў “ЛіМе” пра пісьменніцу Ганну з роду Радзівілаў. Калі мужчына і жанчына будуць успрымаць адно аднаго не як бэкграўнд у музычным і кіношным значэнні, не як акампанемент ці фонавую выяву, а як асобу, “нябачных” не застанецца. Аднак у сваім рамане “Урб@н.М” я дазволіла сабе вольнасць — дапусціла, што стваральніцай Баркалабаўскага летапісу магла быць жанчына. Вось пра такіх “нябачных” хацелася б даведацца.

— Правакацыйнае пытанне. А ваш любімы пісьменнік — мужчына? А ваш любімы палітычны дзеяч? Няўжо Ангела Меркель? Ды не паверу!

— І не верце! Любімых насамрэч шмат, цяжка вылучыць кагосьці аднаго. А каб крыху сарыентаваць, скажу, што існуюць два лагеры прыхільнікаў: хтосьці любіць Талстога, хтосьці — Дастаеўскага. Я аднолькава стаўлюся да абодвух і імкнуся іх прымірыць у сабе. Хтосьці любіць Купалу, хтосьці — Коласа. Мне бліжэй Купала. Да коласаўскай мудрасці, можа, трэба назапасіць большы жыццёвы вопыт. Сапраўднымі жамчужынамі беларускай літаратуры лічу “Запіскі Самсона Самасуя” Андрэя Мрыя і ўрывак з паэмы Паўлюка Труса “Дзясяты падмурак” — “Падаюць сняжынкі — дыяменты-росы…”. У паэзіі цаню найперш яркія моцныя вобразы, у прозе — думкі, якія прымушаюць думаць.

Палітык — Вацлаў Гавел. Можа, таму што пісьменнік. Дарэчы, з палітыкам быў смешны выпадак. Неяк еду на працу ў тралейбусе, у кароценькіх штоніках. Нейкі мужчына зачапіўся пагутарыць са мной ды пытаецца, на якую ж працу я еду ў такім выглядзе. “У газету, — адказваю. — Я ж не прэм’ер-міністр”. Мужчына з рогатам кажа: “Уяўляю Маргарэт Тэтчэр у такіх штоніках”.

— Спадарыня Людміла, галоўны герой вашага рамана “Уладар рыбаў” — мужчына. А гэта чаму?

— Мне цікавы мужчынскі свет. Цікавае месца жанчыны ў гэтым свеце. І ўзаемадзеянне гэтых светаў.

— Вы маглі б неяк сфармуляваць сэнс яго жыцця? Ці прынамсі нейкае галоўнае пытанне, якое ён задае сам сабе і жыццю?

— Ён пісьменнік, у пошуку сэнсу жыцця. Аднак жа, вырасшы ў еўрапейскай культуры — культуры віны, ён адчувае на сабе ціск гэтага спрадвечнага пачуцця віны — доўгу перад чалавецтвам. А калі ты маеш талент, то ты па азначэнні вінаваты і вінны. Беларускаму пісьменніку абавязкова трэба сказаць у сваім жыцці купалаўскае “Я адплаціў народу, чым моц мая змагла…” Інакш ці быў ты ўвогуле? І ці патрэбны грамадству такі “васілёк у жыце”?

— Яго кахаюць жанчыны? Ці больш адчуваюць кайф ад таго, што звязаліся з такім мужчынам?

— Безумоўна, кахаюць. Каханне, замяшанае на небяспецы і таямнічасці, вымушае кінуцца ў яго без астатку і разваг.

— У сваім другім рамане вы намацалі зусім іншы кірунак… Калі ласка, раскажыце крыху пра гэта. Чаму такі круты паварот у вашай творчасці?

— Гэта не кірунак іншы, гэта твор, зусім не падобны ні да якіх іншых ні ў беларускай, ні ў замежнай літаратуры, які разрывае ўсе шаблоны. У жанры мэшап (ад англ. mash-up — “змешваць кампазіцыі”). Ідэя скампанаваць некалькі крыніц у новы твор бярэ пачатак са свету камп’ютарнай тэхнікі, а таксама з музычных рэміксаў. Але ж усё звышновае — гэта добра забытае старое. На падобны ўзор калісьці ствараліся летапісы — пагадовыя запісы гістарычных падзей. Летапісы — гэта вялікія кампіляцыі (зводы), бо, апісваючы падзеі далёкай мінуўшчыны, летапісец абапіраўся на летапісныя тэксты, створаныя да яго, аднак жа ён прыўносіў свае ацэнкі падзей і ўласныя тэксты. У склад летапісаў уваходзілі таксама творы іншых жанраў: жыціі, павучанні, воінскія аповесці.

У рамане “Урб@н.М: адзін дзень не майго жыцця” паяднаны прынцып жанру мэшап і летапісная структура. Але калі ў летапісах запісы падзей пагадовыя, то ў рамане яшчэ і патыднёвыя, дзённыя і хвілінныя — як адлюстраванне хуткага тэмпу сучаснага жыцця. Гэта раман у рамане: кніга “Адзін дзень не майго жыцця” дапаўняецца гістарычнай аповесцю пра падзеі 1642—1654 гг. — пачатку вайны Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай з казакамі Багдана Хмяльніцкага ды Масковіяй, а таксама біблейнай прытчай і ўтварае раман “Урб@н.М” (“Горад.М”).

А кірунак застаецца такі самы: свет мужчыны, свет жанчыны, між якімі вядуцца псіхалагічныя баі без правіл. А можа, гэта ўсяго толькі спрадвечныя пошукі шчасця?

— Ужо сёння вы ведаеце, у якім рэчышчы будзеце працаваць далей?

— У рэчышчы абсурднасці нашага жыцця. І абавязкова сам па сабе прыйдзе і новы ўнікальны жанр.

— Вялікі дзякуй, спадарыня Людміла, за гутарку. Поспехаў — жыццёвых і творчых.

— Дзякуй.

Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.