Яго першы гістарычны раман “Храм без бога” (1992) у свой час быў бестселерам і літаратурнай сенсацыяй. Дарэчы, выйшаў ён тады неймаверным па сённяшніх мерках тыражом — у ажно 13 тысяч экзэмпляраў! Наступныя яго кнігі (ужо ў жанры навуковай гістарычнай публіцыстыкі) — “Імя ў летапісе”, “Уладары Вялікага княства”, “Вялікі князь Вітаўт” і іншыя — таксама імгненна раскупляліся, і сёння яны рарытэты. “Уладары…” перавыдаваліся тры разы! А яшчэ ў яго творчым даробку — сотні публікацый на гістарычную тэматыку ў розных беларускіх СМІ.
Надоечы наш карэспандэнт распытаў Вітаўта Чаропку пра тое, што сёння яго займае як пісьменніка і гісторыка, што з напісанага ім мае выйсці ў свет у найбліжэйшы час, ды яшчэ пра некаторыя рэчы агульнага і асабістага кшталту.
— Спадар Вітаўт, як вы памятаеце, я ўжо рабіў аднойчы з вамі інтэрв’ю, але было гэта ці не 20 гадоў назад. Тады вы былі фактычна яшчэ маладым пісьменнікам і гісторыкам, але ўжо са сваім бестселерам “Храм без бога”. Сёння ж вы — упрыгожаны сівізной сталы прызнаны літаратар і даследчык, а з нядаўняга часу, наколькі ведаю, яшчэ і мастак. Як, на вашую ж думку, вы змяніліся за апошнія 20 гадоў як асоба, як гісторык-эсэіст, як пісьменнік?
— Безумоўна, за 20 гадоў чалавек мяняецца як асоба. Ці ўзносіцца, ці дэградуе, падае… Ён можа заставацца жывым, але ўжо жывым “трупам”, якога нічога не цікавіць. Дык вось у чыста чалавечым аспекце я магу сказаць пра сябе, што пакуль яшчэ не стаў жывым “трупам”.
Што да працы ў рэчышчы навуковай гістарычнай эсэістыкі, то, шчыра кажучы, яна мне за гэты час надакучыла… Па-першае, гэтая праца аднімае шмат часу, а па-другое, яна забівае ў табе менавіта творчы пачатак. Бо, што б мы ні казалі, даследчык — гэта даследчык. Ён ідзе за падзеямі. Ён, безумоўна, можа асэнсаваць іх па-свойму, выкласці іх па-свойму. Але ён усё роўна застаецца каментатарам жыцця. І, якім бы прыгожым табе ні хацелася яго зрабіць, ты яго, па вялікім рахунку, не перайначыш. А калі будзеш выказваць свае вельмі суб’ектыўныя высновы, то рызыкуеш яшчэ быць і абвінавачаным у нейкіх там ідэалагічных падкопах. Тут вельмі цяжка ўсім дагадзіць.
А што да пісьменніка, то, безумоўна, пісьменнік можа і абавязаны расці. За 20 гадоў ты павінен навучыцца хоць пісаць, хоць набіць руку, хоць авалодаць пэўным майстэрствам. Пра сябе я не магу сказаць, што дасягнуў нейкага там звышвыбітнага майстэрства. Але я сапраўды адчуваю, што сёння стаўлюся да літаратурнай творчасці значна больш сур’ёзна, чым 20 гадоў назад. У юнацтве і маладосці хацелася як мага хутчэй друкаваць напісанае. Гэта быў перыяд, так бы мовіць, набірання вагі, калі больш значыла колькасць, а не якасць створанага. Гэта нармальны натуральны працэс для любога маладога пісьменніка, якому хочацца заявіць пра сябе, каб яго заўважылі.
Да таго ж жыццёвы вопыт у маладосці павярхоўны: мы з лёгкасцю гублялі сяброў, не задумваліся над тым, што такое смерць, не бралі на сябе вялікай адказнасці за лёс сваіх старых бацькоў, за лёс сваіх маладых каханых, за лёс сваіх дзяцей, нарэшце, нават за лёс сваёй краіны. Мы былі маладыя, і нас цікавіла толькі сваё — свае перажыванні, свае радасці, расчараванні і г.д. Сёння адчуваеш жыццё і літаратуру зусім па-іншаму. Пад 50 ці тым больш за 50 ужо не будзеш пісаць пра перажыванні 19-гадовага хлопчыка ці фантастыку. Цябе як пісьменніка ўжо хвалююць нейкія больш глабальныя рэчы. А канкрэтны мой клопат сёння — надрукаваць свой новы раман.
— Раскажыце, калі ласка, што гэта за твор…
— Гэты раман называецца “Гульня з часам”. Не хачу яго асабліва рэкламаваць, але адчуваю: ці гэта будзе вялікая бомба, ці… як у нас гэта любяць, яго проста не заўважаць.
— Усё-такі пра што ён? Хоць у некалькіх словах… У чым там сутнасць?
— Сутнасць… Вось зараз я рыхтую эсэ пра Уладзіміра Караткевіча. Яно было напісана яшчэ ў 2005 годзе, тады яго змест складаў 11 старонак, у 2011 годзе я яго перарабляў, цяпер зноў перарабляю, пераглядаю — і разгарнуўся ўжо да 23 старонак. Гэта праява графаманства ці праява таго, што чалавек мае што сказаць, што ён думае пра нейкія вельмі важныя для яго рэчы? У маім варыянце другое. Мяне заўсёды хваляваў такі момант — адносіны творцы і грамадства. Мы ўсе добра ведаем пушкінскае: “Поэт! не дорожи любовию народной… Ты царь: живи один”. І ведаем купалаўскае: “З цэлым народам гутарку весці, // Сэрца мільёнаў падслухаць біцця…” Гэта на самай справе дзве крайнасці. І паміж гэтымі дзвюма крайнасцямі творчыя асобы недзе і матляюцца. Яны існуюць і сёння, яны пішуць і малююць, яны прыносяць славу сваім краінам, але, мне здаецца, па вялікім рахунку, яны проста самому грамадству сёння не патрэбны. Пра іх забыліся. І гэта крыўдна. Бо для мяне, напрыклад, творчыя асобы як друіды, як жрацы. Яны захоўваюць і мудрасць, і дух мінулых стагоддзяў. А калі спатрэбіцца, становяцца і воінамі. Не з аўтаматамі, канечне, а са сваёй мудрасцю, сваімі прадказаннямі, сваёй непераможнай воляй.
— Дык гэтая тэма, наколькі зразумеў, асноўная і ў вашым эсэ, і ў рамане?
— Уладзімір Караткевіч быў такім жрацом. І герой майго рамана — таксама. Гэта такое адмысловае фэнтэзі на сучасныя тэмы. Хаця ахоплівае ён самыя розныя перыяды і краіны — ад рымскага цара Тарквінія да невядомай краіны ХХІ стагоддзя… І ўсё адно на адно напластоўваецца, праецыруецца і г.д.
— Спадар Вітаўт, памятаю, у нашым інтэрв’ю дваццацігадовай даўнасці вы наракалі на тое, што Васіль Быкаў амаль заўсёды забівае ў рэшце рэшт сваіх герояў. Казалі, што так усё-такі не павінна быць у літаратуры. Вы па-ранейшаму прытрымліваецеся такіх поглядаў?
— Так. Бо калі ты пішаш нейкі раман, ты аддаеш яму частку свайго жыцця, як бы жывеш са сваім героем, знаходзіш сугучча з яго думкамі і пачуццямі, сам у нечым ім становішся. Але раптам ты разам з ім трапляеш у безвыходнае становішча. І тады ты не знаходзіш іншага выйсця, як проста пазбавіцца ад гэтага героя, забіць яго. Але тым самым ты не даеш чытачу надзеі на лепшае, ты не даеш чытачу адказ на пытанне “А што ж рабіць далей?”. Гэта, мне здаецца, самае простае выйсце — узяць і забіць. Смерць героя — гэта такая выйгрышная фішка для пісьменніка. Бо ў такім разе на гэтым драматызме пісьменнік, безумоўна, выкліча ў чытача шкадобу, слёзы і г.д. Але пры гэтым ён адбярэ ў чытача надзею… А ты паспрабуй зрабіць так, каб герой перамог смерць. Так, смерць усёбачная і ўсёведная, усё можа прадвызначыць наперад. Але ты абхітры яе, як той Гервасій Выліваха Уладзіміра Караткевіча!
— Значыць, і ў вашым новым рамане вы не забіваеце сваіх герояў?
— Не, там адзін герой усё-такі загінуў. Але ў мяне было велізарнае ўнутранае супраціўленне гэтаму. Я проста не мог напісаць інакш, бо гаворка ў выпадку з тым героем ішла пра рэальныя гістарычныя падзеі.
— Калі чакаць выхаду рамана “Гульня з часам”?
— Ён быў напісаны яшчэ ў 2011 годзе, а выйдзе, спадзяюся, у наступным годзе ў часопісе “Маладосць”. Трэба ж, нарэшце, выйсці ў людзі… Я па знаку задыяка Леў. Нарадзіўся 21 жніўня, а далей пачынаецца ўжо знак Дзевы. І таму я такі лагодны дзявочы леў, але ўсё-такі леў, драпежнік. І цяпер гэты дзявочы леў захацеў скочыць.
— Ведаю, што вы некалі напісалі сцэнарый мастацкага фільма пра Усяслава Чарадзея… Што з ім чутно?
— Добрае пытанне, тым больш што ў наступным годзе мы будзем адзначаць 950-годдзе Мінска, а Усяслаў быў фактычна яго заснавальнікам. І пытанне ў тым, як мы адзначым гэты юбілей: ці шумнымі народнымі гуляннямі, пра якія на наступны дзень забудземся, ці ўсё-такі нейкім маштабным нацыянальным праектам, які застанецца і пасля юбілею… Чаму б такім праектам не мог стаць фільм пра Усяслава Чарадзея? Я ведаю, якія былі праблемы з пошукам сцэнарыста для фільма “Анастасія Слуцкая”. А тут сцэнарый для фільма пра Усяслава Чарадзея ўжо даўно ёсць. Падкрэслю, што гаворка тут ідзе пра сапраўдны гістарычны блокбастар на гадзіны тры з паловай часу. Каб чалавек прыйшоў і глядзеў грандыёзнае відовішча.
— Што яшчэ ў вашых марах ці патаемных спадзяваннях як у чалавека, улюбёнага ў мінуўшчыну, у сувязі з 950-годдзем Мінска?
— Гэта не мары і не патаемныя спадзяванні, а абсалютна рэальная перспектыва: у “Беларускім гістарычным часопісе” ў наступным годзе будзе друкавацца серыя матэрыялаў, прысвечаных гісторыі Мінска — ад узнікнення да сучаснасці. Над гэтым я сёння працую.
— Цяпер, спадар Вітаўт, давайце пяройдзем да зусім іншай тэмы. Прызнацца, калі я даведаўся, што некалькі гадоў назад вы захапіліся жывапісам, быў вельмі здзіўлены. Для мяне гэта была нечаканая навіна: пісьменнік Чаропка пачаў маляваць карціны… Адкуль яно ў вас з’явілася?
— Ды тут ніякай нечаканасці, па вялікім рахунку, няма. Гэта павінна было прабіцца ў маім жыцці. У мяне шмат сяброў-мастакоў, творчасцю якіх я заўсёды захапляўся. І, дарэчы, герой майго рамана “Гульня з часам”, які я пісаў, яшчэ зусім не ведаючы, што сам пачну маляваць, — таксама мастак! Разумееце, у творчасці часам здараюцца такія невытлумачальныя рэчы… Калі Пастарнак прымусіў свайго Юрыя Жывагу ў канцы рамана пісаць вершы, дык чаму Чаропка не мог намаляваць за свайго героя-мастака карціны?! І ўвогуле, я хацеў бы сказаць, што гэта вельмі карысны вопыт для любога творцы, калі ў пэўны момант ён пераключаецца на нейкую новую сферу дзейнасці. Той жа Караткевіч быў і сцэнарыстам, і драматургам, і паэтам, і празаікам, і даследчыкам, і мастаком… Васіль Быкаў маляваў, Адольф Варановіч маляваў, я ўжо не кажу пра Адама Глобуса і Уладзіміра Сцяпана, якія маюць за плячыма мастацкую адукацыю. Гэта цяпер сувязі паміж прадстаўнікамі розных творчых прафесій амаль зніклі, а раней, напрыклад, у тым жа ХІХ стагоддзі, мастакі, паэты, філосафы вельмі сябравалі паміж сабой, інтэлектуальна падымалі адзін аднаго.
— Колькі ўжо ў вас напісаных жывапісных твораў?
— Каля сотні…
— Усе яны вытрыманы ў адной тэхніцы?
— У мяне тэхнікі няма! Я нідзе мастацтву не вучыўся і не шкадую пра гэта. Бо, калі чалавек навучыўся пісаць пейзажы, ён можа ўсё жыццё маляваць гэтыя пейзажы. А калі ты хочаш не проста намаляваць, а менавіта стварыць карціну, калі ты хочаш, як казаў Пікасо, стварыць свет, якога яшчэ не бачылі, тады сапраўды цяжка. Тады ты можаш сядзець, маляваць, маляваць, маляваць… Не натуршчыцу і не лес, а вось проста нейкія плямы… І калі ў гэтых плямах ты зможаш убачыць вобраз і потым па-свойму развіваць гэты вобраз… Вось я, здаецца, так працую.
— Даруйце, а не спрабавалі прадаваць?
— Аднойчы толькі. Прыехала нейкая дзяўчына з Віцебска, сказала, што яны там працоўным калектывам хочуць зрабіць падарунак свайму начальніку, а той начальнік у нейкай публікацыі бачыў мае работы і яму вельмі спадабалася… Дык тая дзяўчына агледзелася тады ў мяне, выбрала работу і купіла яе за сімвалічныя грошы.
— Дарэчы, памятаю, што ў вас была задума напісаць пра нашых славутых і недаацэненых мастакоў.
— Дык я і выдаў у свой час тры такія кніжкі: пра Хруцкага, Орду і Андрыёлі. Цяпер вось Барыс Крэпак выдаў цудоўны двухтомнік “Вяртанне імёнаў” — ну што я ўжо буду лезці…
— Спадар Вітаўт, нясціплае пытанне. Вы па пашпарце Вітаўт ці ўсё-такі Віктар?
— Ну, канечне, Віктар…
— А калі і як сталі Вітаўтам?
— О, гэта быў час, 80-я гады, калі Андрэі захацелі называцца Андрусямі, Аляксандры — Алесямі, Вольгі — Вальжынамі і г.д. Ну і мне захацелася змяніць Віктара на нейкі больш беларускі варыянт. Спачатку Косця Тарасаў мне параіў назвацца Вітакам. Прыходжу я ў рэдакцыю выдавецтва “Беларусь”, прадстаўляюся Вітакам Чаропкай, а Хрысціна Лялько як рассмяецца: “Ну што за імя такое — Вітак? У нас у вёсцы так маленькіх хлопчыкаў называюць. Ты — Вітаўт, а не Вітак!” Я тады ёй: “Дык у нас жа ўжо ёсць Вітаўт Мартыненка”. А яна мне: “Ды які ён Вітаўт? Вось ты — сапраўдны Вітаўт!”
Потым прыношу свае творы ў часопіс “Крыніца” ўжо як Вітаўт Чаропка, а там Анатоль Сідарэвіч мне кажа: “Які ты Вітаўт? Ты як быў для мяне Віктар, так ім і застанешся”.
Вось так і пайшло: адны мяне Віктарам называюць, другія — Вітакам, а трэція — Вітаўтам… А ёсць яшчэ і тыя, хто называе Чэрапам. (Смяецца. — М.Ч.) Хаця, папраўдзе, маё прозвішча Чаропка не мае ніякай сувязі са словам “чэрап” і запісана ў пашпарце па-руску “Черепко” — гэта няправільна. Маё прозвішча паходзіць ад слоў “чароп”, “чарапок”, а не ад слова “чэрап”. “Черепко” — так, відаць, яшчэ нейкія непісьменныя царскія пісары напісалі…
— Напрыканцы, калі ласка, нейкая цікавая гісторыя ад Вітаўта Чаропкі…
— Калі служыў у войску, мне давялося гуляць у шахматы з галоўнакамандуючым ракетных войск стратэгічнага прызначэння Талубкам, на жаль, не памятаю ўжо імя і імя па бацьку. Мы гулялі з ім на мой адпачынак. Ён так і сказаў: “Калі выйграеш, баец, то паедзеш на адпачынак на 10 дзён”. Я, вядома ж, прайграў. І кажу яму тады: “У вас бы мог выйграць толькі наш Гервасій Выліваха”. Ён запытаўся, хто гэта такі, Выліваха. І тады я яму расказаў, што ён выйграў у Смерці, пераказаў яму Караткевіча, праўда, не называў прозвішча аўтара. Ён, выслухаўшы, сказаў: “Вельмі прыгожае паданне”.
Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА.
